YaÅŸamaya Dair – Gölge Oyunları Serisi – 1
Gölge oyunları deyince aklımıza Karagöz ve Hacivat geliyor. Onlar iki dost, birbirleriyle sürekli didişen ama birbirlerini seven iki kişi. Bir gölge oyunu olarak karşımıza çıkan Karagöz ve Hacivat’ı detaylı bir şekilde anlamak için ilk olarak gölge oyunlarının tarihine bakmak gereklidir.
Konumuz çok derin ve içerdiği anlam, verdiği mesajlar çok geniş. Serimizin ilk yazısı “Gölge Oyunlarının Tarihi “
Gölge Oyunlarının Tarihi
Temel olarak gölge oyunu hayvan derileri, plastik, kâğıt benzeri çeşitli nesnelerden kesilerek hazırlanmış insan, hayvan, eşya, hayali varlık vb. figürlerin bir ışık kaynağı önünde oynatılıp gölgelerinin bir perdede yansıtılmasıyla oluşan bir gösteri sanatıdır. Elektrikler kesildiğinde mum ışığının önünde yaptığımız el figürlerinin duvara yansımasıyla oluşan mutluluğumuz veya eskiden sobanın üst kapağının aralık olması sonucu odamızın tavanında oluşan ve onları çeşitli figürlere benzetmeye çalıştığımız gölgelerdeki heyecanımız gölge oyunlarının hepimizde bir anısı olduğunu göstermektedir. Günümüzde teknolojideki değişikler bu kadim gösteriye de etki etmiş ve gölge oyunları malzemesinden içeriğine kadar kadar yeniçağa ayak uydurmaya çalışmıştır. Her ne kadar bu çağdaki farklı eğlence anlayışları ve gösteri sanatlarındaki çeşitlilik gölge oyununa olan ilgiyi azaltmış olsa da gölge oyunları çok eski ve kadim bir tarihe sahiptir.
Gölge oyunlarının tarihsel süreçte ilk çıkışı ile ilgili çeşitli rivayetler vardır. Diğer kadim sanatlarda olduğu gibi bu sanatın da çıkış yeri olarak Asya Uygarlıkları bilinmektedir. Doğunun mistik ve zengin kültürlerinin çıkış yeri olan Çin’de gölge oyununun çıkışı ile ilgili iki farklı görüş benimsenmiştir. İlk görüşe göre gölge oyununun 2000 yıllık bir hikâyesi vardır.
Bir rivayete göre gölge oyunu Han (M.Ö. 206 – M.S. 220) Hanedanlığı döneminde icat edilip Tang Hanedanlığı döneminde yaygınlaÅŸtı ve Song (960-1279) Hanedanlığı döneminde zirveye ulaÅŸtı. Ä°kinci görüş ise korunan tarihi kayıtlar dikkate alarak gölge oyununun 1000 yıl önceki Song Hanedanlığı döneminde icat edildiÄŸidir. Bazı rivayetler gölge oyununun çıkış yeri olarak Endonezya ve Hindistan bölgelerini gösterse de kâğıdın, gölge kullanımının, deri üstüne yazı yazma iÅŸlemlerinin yani kısacası gölge oyununun temelini teÅŸkil eden malzemelerin ilk defa Çin’de bulunması bu oyunun kökeninin Çin’de olacağına dair önemli delilleridir.
Tang Hanedanlığı döneminde Çin kültürel, sosyal, ekonomik vb. her alanda zirve noktaya ulaÅŸmıştır. Tarihi kayıtlara göre, Tang hanedanı döneminde, Budist rahipler gece dini metinleri okurken, aynı zamanda bir “perde” de kurulur, burada insan figürleri oynatılırmış. Bugün Çin’in kuzey kesimindeki Tangshan ve Luanxian gibi yörelerde bulunan yaÅŸlı gölge oyunu sanatçıları bu gösterileri hâlâ “tel çekme” anlamına gelen “Qian Xian” veya “Zhang Xian” olarak adlandırır.
Çin’deki gölge oyunun çıkışı ile ilgili faklı rivayetler bulunmaktadır.
En eski rivayet, Merhamet Tanrıçası Guanying’in dünyaya gelip Budist metinleri anlatmasına dayanıyor. Rivayete göre, eski zamanlarda insanlara sade anlatım tarzı artık sıkıcı gelmeye baÅŸlamıştı. Bu duruma üzülen Guanying, bambu yaprakları toplayıp insan figürleri yaratmış ve bu insan figürlerini hareket ettirmiÅŸ. Bu durumu ilginç bulan Guanying’e aniden bir ilham gelmiÅŸ ve Budizm felsefesini insanlara bu ÅŸekilde anlatmanın canlılık katacağını düşünmüş.
Bundan sonra Guanying Budist öğretileri anlatırken bambu çerçeveli bir perde asıp, perdenin arkasında bambu yapraklarından yapılma insan figürlerini hareket ettirerek, Budist hikâyeleri canlandırmaya başlamış ve bu birçok insanın ilgisini çekmiş, Budizme girmesine vesile olmuştur.
Diğer bir rivayete göre, Batı Han (M.Ö 206 ile M.S 8) hanedanlığı Wendi döneminde saraydaki cariyeler prensle pencere önünde oynarken, ağaç yapraklarını insan figürlerine göre keser, güneş ışığının etkisiyle pencere üzerinde gölge oluşturmak suretiyle eğlenirlermiş
BaÅŸka bir rivayette ise, yine Batı Han hanedanlığının imparatoru Wu’nun çok sevdiÄŸi bir cariyesi varmış. Genç yaşında ölen Li’yi kaybeden hanedan bu duruma çok üzülmüş. Hanedanın bu üzüntüsüne dayanamayan bir saray yetkilisi kaybettiÄŸi cariyesinin ruhunu çağırabileceÄŸini hanedana söylemiÅŸ. Gerdirilen bir perde ve arkasında mum ışığı ile birlikte yetkili ölen cariyenin siluetine benzeyen ÅŸekilde bir figürle bir gösteri sunmuÅŸ. Bu ÅŸekilde hanedanın üzüntüsü bir nebze olsun azalmış.
Bu rivayetler Çin’de gölge oyunun önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Gölge oyunu, hem malzemesinin az olması hem de sahnelenmesi için az kişi gerektiğinden dolayı pratik bir sanat olarak görülmüştür. Bu sebeple hanedanlığın çeşitli şehirlerinde düzenlenen kutlamalarda gölge oyunu hep var olmuş ve sahnelenmiştir, halk bu yüzden gölge oyunu çok sevmiştir. Ayrıca gölge oyunu o kadar önemli bir yerdedir ki sarayda sadece gölge oyunları ile ilgilenmesi için tutulmuş maaşlı görevliler bile bulunmaktadır.
Yazar : Erkam AVCI Р@1karag̦z1hacivat
